Çocukta bilişsel yapı, Piaget’ye göre, dört evrede gerçekleşir:
Duyusal motor dönem (0-2 yaş)
İşlem öncesi dönem (2-5/6 yaş)
Somut işlemler dönemi (6/7-11/12 yaşlar) - (somut işlemsel dönem olarak da adlandırılır.)
Soyut işlemler dönemi (11/12 ve sonrası) - (formel işlemsel dönem olarak da adlandırılır.)
Jean Piaget, çocuk zihniyetinin yetişkinin zihniyetiyle hiçbir ilişkisi olmadığını öne sürmüştür. Çocuğun mantığı kendine özgü olduğu gibi, ona göre, düşüncesi de ben merkezlidir. O kendisi için gelişir, kendi tarzında eğlenir; aklın kavramsal bilgileriyle ilgisi yoktur, çelişki bilmez. Çocuk ancak başkalarının düşüncesiyle temasa, geçtiği zaman mantıklı olmaya başlar.
Ayrıca gelişim düzeyi kavramını Jean Piaget'e borçluyuz. Piaget Teorisi olarak bilinen teorisi, herkesin değişmez bazı düzeylerden geçtiğini ve bunların birbirinden ölçülebilir olarak ayrıldığını ortaya koymuştur. Bunların yanında, bilimsel gelişimi açıklamaya yönelik çok farklı ve kapsamlı bir bakış açısı ortaya koymuştur.
*
SOMUT VE SOYUT İŞLEMLER DÖNEMİ
Piaget tüm çocukların bu gelişim aşamalarını sırasıyla geçirmesi gerektiğine inanmaktadır, Çocuk bir gelişim dönemini atlayarak diğerine geçemez, Ancak çocukların gelişim dönemlerine girme ve tamamlama yaşları birbirinden farklılık gösterebilir.
Çocuk bu dönemlerden sırasıyla duyusal motor ve işlem öncesi dönemi tamamladıktan sonra Somut işlemler dönemini ve daha sonra da Soyut işlemler dönemini tamamlar.
Somut ve Soyut işlemler döneminin kapsadığı yaş sınırı ve dönemin genel özellikleri şu şekildedir:
Somut İşlemsel Dönem(7–11 yaş):
• Bu dönemde çocuk; nesne ve olaylara ilişkin mantıklı düşünebilir.
• Sayı, kütle ve ağırlık korunumu kavramları edinir.
• Nesneleri farklı özelliklerine göre sıraya koyabilir.
• Geriye dönebilirlik ve merkeziyetsizlik gelişir.
Soyut İşlemsel Dönem(11 yaş ve üstü):
• Bu dönemde soyut düşünme gelişir.
• Değişkenleri birleştirip ayırabilir.
• Varsayımsal, geleceğe yönelik ve ideolojik sorunlarla ilgilenir.
• Ergenlik benmerkezciliği görülür.
SOMUT İŞLEMLER DÖNEMİ:
Piaget’in bu döneme Somut işlemsel dönem demesinin nedeni çocuğun mantık yeteneklerini somut nesne ve yaşantılar üzerine uygulayabilmesidir.
Piaget tüm çocukların bu gelişim aşamalarını sırasıyla geçirmesi gerektiğine inanmaktadır, Çocuk bir gelişim dönemini atlayarak diğerine geçemez, Ancak çocukların gelişim dönemlerine girme ve tamamlama yaşları birbirinden farklılık gösterebilir.
Çocuk bu dönemlerden sırasıyla duyusal motor ve işlem öncesi dönemi tamamladıktan sonra Somut işlemler dönemini ve daha sonra da Soyut işlemler dönemini tamamlar.
Somut ve Soyut işlemler döneminin kapsadığı yaş sınırı ve dönemin genel özellikleri şu şekildedir:
Somut İşlemsel Dönem(7–11 yaş):
• Bu dönemde çocuk; nesne ve olaylara ilişkin mantıklı düşünebilir.
• Sayı, kütle ve ağırlık korunumu kavramları edinir.
• Nesneleri farklı özelliklerine göre sıraya koyabilir.
• Geriye dönebilirlik ve merkeziyetsizlik gelişir.
Soyut İşlemsel Dönem(11 yaş ve üstü):
• Bu dönemde soyut düşünme gelişir.
• Değişkenleri birleştirip ayırabilir.
• Varsayımsal, geleceğe yönelik ve ideolojik sorunlarla ilgilenir.
• Ergenlik benmerkezciliği görülür.
SOMUT İŞLEMLER DÖNEMİ:
Piaget’in bu döneme Somut işlemsel dönem demesinin nedeni çocuğun mantık yeteneklerini somut nesne ve yaşantılar üzerine uygulayabilmesidir.
Piaget’e göre bu dönemde çocuk yeni ve son derece etkin zihinsel beceriler geliştirir. Tüm dünyada çocukların somut işlemler döneminde okula başlamaları bir tesadüf değildir. Bu dönemde çocuklar bazı işlemleri zihinsel olarak yapabilecek durumdadır.
Mantıksal düşünmenin başladığı bu dönemde problemin çözülmesi somut nesnelerle, şimdi ve burada gibi anlık durumların olmasına bağlıdır. Soyut olan elle tutulup gözle görülmeyen işlemler yapılamaz.
Bu dönem sınıflama becerilerinin edinildiği dönemdir. Çocuk, çeşitli açılardan çeşitli sınıflamaların yapılabileceğini bu dönemde anlamaya başlar, Hatta birkaç boyutu dikkate alarak sınıflama yapabilir hale gelir.
İşlem öncesi dönemde benmerkezci olan çocuk bu dönemde benmerkezciliğinden kurtulur ve Piaget’in dağılma dediği bir olay gerçekleşir. Çocuk başkalarının da kendine göre düşüncelerinin olabileceğini anlamaya başlar.
Bu dönemin en önemli özelliği korunum kavramının kazanılmasıdır, Korunum; değişmezliğin anlaşılmasını ifade eder. Korunumları şu bölümlere ayırabiliriz:
1. Madde korunumu (7 yaş)
2. Uzunluk korunumu (7 yaş)
3. Nitelik korunumu (7 yaş)
4. Sayıların korunumu (7 yaş)
5. Alan korunumu (7 yaş)
6. Ağırlık korunumu (9 yaş)
7. Hacim korunumu (11–12 yaş)
Korunumun kazanılması için çocuğun üç uslamlama(akıl) kuralını kavraması gerekir.
1)Özdeşlik: Herhangi bir ekleme ve çıkarma yoksa nesne aynı kalır anlamına gelir.
2)Ödünleme: Bir yöndeki büyümenin diğer yöndeki azalmayı karşıladığının anlaşılmasını ifade eder.
3)Tersine çevirebilirlik: İşlem tersine döndürülürse aynı sonucun yeniden ortaya çıkacağını ifade eder.
Somut işlemler döneminde çocuklar dönüşümsel düşünme yeteneğine sahiptir. Dönüşümsel düşünme; geçmiş olayları ve durumları zihinsel olarak yenide kurma yeteneğidir. Bu dönemde çocuklara verilecek eğitim, onların yeni kazanmakta oldukları becerileri uygulamaya yönelik olmalıdır.
SOYUT İŞLEMLER DÖNEMİ:
Piaget, bu gelişimin son döneminin 11 yaşında başlayıp ergenlik boyunca devam ettiğini belirtmiştir.
Bu dönemde yeni ve daha güçlü bilişsel yetenekler gelişir. Bu dönemin özelliği, çocuğun artık yetişkin gibi soyut düşünebilir hale gelmesidir. Soyut kavramlar anlaşılır, soyut düşünce analiz edilir, sentezlenir ve değerlendirilir. Problemler mantıksal olarak çözülür, düşünce daha bilimsel olur.
Soyut işlemler düzeyine gelen bir birey artık yetişkin dünyasıyla tam bir iletişime girmeye hazırdır.
Çünkü bilişsel gelişimin en üst aşamasına gelmiştir. Soyut işlemler gelişirken bireyin kişilik yapısı da gelişir, ahlak anlayışında temel değişiklikler oluşur.
Soyut düşünmenin anahtar özelliği olan olasılık anlayışı bu dönemde oluşur.
Soyut düşünen birey birçok olası çözümü göz önüne alabilir ve bunu da sistematik bir plana göre yapar.
Bu dönemin diğer bir özelliği de birleştirmeci(kombinasyonel) düşünmedir.
Birkaç faktörün ele alınarak sorunun çözülmesi bu dönemde edinilir.
Soyut işlemler dönemindeki bireyde ergen benmerkezciliği görülür.
Bu düşünceden dolayı ergen; herkesin ona baktığını, onu gözlemlediğini zanneder ve sürekli kendini sahnede hisseder.
Ergenlikteki ben merkezcilik okulöncesi dönem çocuklarında görülen ben merkezcilikten farklıdır.
Ergen küçük çocukların aksine kendini başkasının yerine koyabilir, onun bakış açısının farkındadır.
Bu dönemde çocuğun soyut işlemleri başarabilmesi için beynin olgunlaşmasının yanı sıra soyut işlem yapmasını gerektirecek uyarıcı bir çevrenin olması da gereklidir.
Piaget’e göre içinde yaşanılan toplum ve kültürel çevre çocuğun bilişsel gelişimini etkilemektedir.
Çocuk bir aşamadan diğerine, daha önceki düşünce tarzı yetersiz kaldığı ve çevreye uyum sağlamak zorunda olduğu için geçer.
Piaget’e göre herkes soyut işlemler dönemine ulaşamamaktadır.
Yetişkinlerin bazıları ihtiyaç duymadıkları için soyut işlemleri gerçekleştirmezler.
Soyut işlemler dönemindeki kişilere verilecek eğitimde daha çok soyut içeriğe yer verilmesi onların yeni kazanmaya başladıkları düşünce özelliklerini kullanma fırsatı verecektir.
Eğitim bireysel farklılık gösteren öğrencilere de hitap ettiğine göre sınıfta, soyut düşünme özelliği kazanan öğrencilerin yanı sıra bu özelliği edinemeyen öğrencilerin de bulunabileceği hatırda tutularak somut materyaller de kullanılmalıdır.
KAYNAKLAR:
1) Bacanlı H.(2003). Gelişim ve öğrenme. Ankara: Nobel yayınları.
2) Senemoğlu N.(2004). Gelişim öğrenme ve öğretim. Ankara: Gazi Kitabevi.
3) Ulusoy A.(2003).(Editör) Gelişim ve öğrenme. Ankara: Anı yayınları.
4) Yeşilyaprak B.(Editör),(2003) Gelişim ve öğrenme psikolojisi. Ankara:Pagem yayınları.